مروری بر مهم‌ترین اتفاقات مهم بازاریابی ایران در سال ۱۴۰۳

سال ۱۴۰۳ برای کامیونیتی بازاریابی ایران سالی پراتفاق بود. از محدودیت‌های قانونی فروش کالا در ایکامرس‌ها گرفته تا رفع فیلتر برخی پلتفرم‌ها، همگی بر جریان بازاریابی در کسب‌وکارها تأثیر گذاشتند. در این گزارش، دی‌ام برد به بررسی مهم‌ترین رویدادهای این حوزه پرداخته است که در ادامه خواهید خواند.

۱. کم شدن کنترل واحدهای مارکتینگ روی قیمت‌گذاری

«قیمت‌گذاری» یکی از موضوعات اصلی بازاریابی‌ است. قیمت و قیمت‌گذاری در واقع باید یکی از پایه‌های ابتکار عمل مارکتر در اجرای برنامه‌ها باشد اما در فضای کسب‌وکار ایران، مارکترها این ابزار مهم را در دست ندارند که می‌توان اصلی‌ترین دلایل این موضوع را قیمت‌گذاری دستوری در بسیاری از کالاها و فرهنگ حاکم بر صنایع ایران دانست که در آن عموما واحد تصمیم‌گیرنده برای قیمت‌گذاری، واحد مارکتینگ یک برند نیست. 

در چنین شرایطی افزایش قیمت دلار، تورم بالا و کاهش قدرت خرید مصرف‌کننده نیز فشار بیشتری آوردند تا واحدهای مارکتینگ بیشتر از قبل کنترل خود را روی قیمت‌گذاری از دست بدهند. 

۲. ممنوعیت تماس‌های تبلیغاتی؛ مثبت اما ناکافی

یکی از خبرهای خوشایند سال ۱۴۰۳ نه تنها برای جامعه بازاریابی بلکه برای عموم مردم، تصویب مقرراتی بود که به مزاحمت‌های تلفنی تبلیغاتی پایان می‌داد. طبق این مقررات، تماس‌های تبلیغاتی صوتی که سال‌ها مزاحمت روزانه برای شهروندان ایجاد می‌کردند، رسماً ممنوع اعلام شدند و اپراتورها موظف به شناسایی و برخورد با متخلفان شدند.

البته هرچند گزارش‌ها حاکی از آن است که با وجود روند کاهشی، کماکان برخی تماس‌های تبلیغاتی همچنان به صورت پراکنده برقرار می‌شود اما  این تصمیم نشان‌دهنده چرخشی در سیاست‌گذاری حوزه ارتباطات است؛ جایی که حقوق مصرف‌کننده بر منافع کوتاه‌مدت کسب‌وکارها اولویت یافته و به مارکترها یادآوری می‌کند که احترام به حریم خصوصی مخاطبان، پیش‌نیاز هرگونه ارتباط تبلیغاتی اثربخش است.

لینک خبر ممنوعیت تماس‌های تبلیغاتی

۳. ممنوعیت تبلیغات رمزارزها؛ تنگ‌تر شدن عرصه برای کسب‌وکارهای دیجیتال

در اوایل اسفندماه ۱۴۰۳، دفتر تبلیغات و اطلاع‌رسانی وزارت ارشاد با استناد به ضرورت صیانت از حقوق مردم و جلوگیری از فعالیت‌های سوداگرانه، تبلیغات رمزارزها در رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی را ممنوع اعلام کرد. این در شرایطی بود که پیش از این، برای اکران تبلیغات محیطی و تلویزیونی برای این پلتفرم‌ها مجوزی صادر نمی‌شد و تبلیغات دیجیتال تنها کانال رسمی تبلیغات این کسب‌وکارها بودند.

لینک خبر ممنوعیت تبلیغات رمزارزها

۴. فراگیری ریلز‌های تبلیغاتی

در سالی که گذشت، کسب‌وکارهای بیشتری به سمت استفاده از ریلزهای تبلیغاتی در اینستاگرام رفتند و ریلزهای تبلیغاتی چه آنهایی که توسط خود برند ساخته می‌شدند و چه در همکاری با اینفلوئنسرها، فراگیرتر شدند. در پرداخت به این موضوع، باید به دو دلیل مهم توجه کرد. نخست اینکه درحالی‌که در سایر دنیا، پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک و فیس‌بوک هم برای برندها یک کانال تبلیغاتی مهم شمرده می‌شوند، به واسطه عمومیت نداشتن استفاده از این پلتفرم‌ها در ایران، این شبکه‌های اجتماعی برای برندها آنچنان کاربردی ندارند و تمام تمرکز برندهای ایرانی در درجه اول به اینستاگرام و در درجه دوم با اختلافی چشم‌گیر به توییتر معطوف است و دلیل دوم اهمیت ویژه و بالایی است که الگوریتم اینستاگرام به محتوای ویدیویی نشان می‌دهد.

به نظر می‌رسد اهمیت و عمومیت این کانال، در سالی که گذشت کسب‌وکارهای ایرانی را وادار کرد تا بیشتر به سمت محتوای مورد اقبال کاربران اینستاگرام یعنی ریلز حرکت کنند و روی این رسانه ارتباطی و تبلیغاتی تمرکز کرده و بودجه صرف آن کنند.

۵. گسترش ریتیل‌مدیا

سال ۱۴۰۳ سال توسعه و تمرکز بیشتر روی فضاهای ریتیل مدیا یا تبلیغات در پلتفرم‌های کسب‌وکارها بود. هرچند که تبلیغات دیجیتال روی سایت‌ها و اپلیکیشن‌های محتوایی به قوت سابق ادامه دارد، در سال ۱۴۰۲ کم‌کم کسب‌وکارها وارد بازی تبلیغات شدند و در وب‌سایت یا اپلیکیشن خود فضای تبلیغاتی در اختیار سایر برندها قرار دادند. این روند در سال ۱۴۰۳ توسعه بیشتری یافت و برندهای دیگری هم به این سمت حرکت کردند یا تمرکز خود را روی این موضوع افزایش دادند.

دیوار، اسنپ، تپسی، نشان، همراه‌کارت، آپ، خانومی، علی بابا و … از کسب‌وکارهایی هستند که در یک سال گذشته تمرکز خیلی بیشتری روی فضاهای ریتیل‌مدیای خود گذاشتند.

ریتیل مدیا چیست و چرا به ترند این روزها تبدیل شده است؟

۶. هوش مصنوعی جای خود را باز کرد

سال ۱۴۰۳ را می‌توان سال شکوفایی هوش مصنوعی در صنعت تبلیغات ایران دانست. در سالی که گذشت، استفاده از هوش مصنوعی در تولید محتوا، طراحی محتواهای سوشال و بخش‌های ویژوال کمپین‌های تبلیغاتی به اوج خود رسید؛ در سال ۱۴۰۳ دی ام برد نیز گزارش کمپین‌های متعددی از برندهای ایرانی و جهانی منتشر کرد که برند در آن از نقش پررنگ AI در تولید ویژوال یا ویدیوی کمپین صحبت کرده بود. به طور مثال برند ولوو یک ویدیو تبلیغاتی منتشر کرد که به طور کامل توسط هوش مصنوعی ساخته شده بود. 

البته استفاده از هوش مصنوعی در فعالیت‌های مارکتینگی تنها به طراحی ویژوال محدود نشد و در برخی از موارد برندها برای تولید یک سرویس جدید از این ابزار استفاده کردند. مثلا پلتفرم ترب، با استفاده از هوش مصنوعی صفحه و ربات اینستاگرامی «ترب‌جو» را معرفی کرد که به کاربران این امکان را ارائه می‌داد با ارسال تصاویر محصولات به دایرکت اینستاگرام، لینک همان کالا یا گزینه‌های مشابه را دریافت کنند. صفحه اینستاگرامی ترب‌جو در بازه کوتاهی توانست به ۱.۲ میلیون دنبال‌کننده در اینستاگرام دست پیدا کند. یا مثلا برند سله‌بن، از یک چهره هوش مصنوعی به عنوان بلاگر حوزه پوشاک به نام ایرا رونمایی کرد. 

با این حال، این پرسش همچنان مطرح است که آیا این روند، همچون برخی ترندهای گذرا در حوزه تبلیغات، پس از مدتی فروکش خواهد کرد یا ریشه‌های عمیق‌تری در صنعت خواهد دواند. آنچه مسلم است، رخنه هوش مصنوعی در تمامی تخصص‌های مرتبط با بازاریابی و تبلیغات، واقعیتی غیرقابل‌ انکار است و مارکترهای امروز باید خود را برای همزیستی سازنده با آن آماده کنند.

در سال پیش رو، انتظار می‌رود کاربرد هوش مصنوعی از لایه‌های سطحی تولید محتوا فراتر رفته و به حوزه‌های عمیق‌تر مانند تحلیل رفتار مصرف‌کننده، شخصی‌سازی تبلیغات، و بهینه‌سازی استراتژی‌های بازاریابی گسترش یابد. در این شرایط، مارکترهایی موفق‌تر خواهند بود که علاوه بر حفظ خلاقیت انسانی، مهارت‌های خود در زمینه به‌کارگیری هوشمندانه این ابزارهای نوین را تقویت کنند.

۷. بن شدن گوگل آنالیتیکس؛ چالشی جدی برای مارکترهای ایرانی

یکی از چالش‌برانگیزترین رویدادهای ۱۴۰۳ برای جامعه بازاریابی ایران، مسدود شدن دسترسی کاربران ایرانی به سرویس گوگل آنالیتیکس بود. این اقدام که در چارچوب تحریم‌های بین‌المللی صورت گرفت، ضربه‌ای جدی به زیرساخت تحلیلی کسب‌وکارهای دیجیتال وارد کرد.

گوگل در توضیح این مسدودسازی، به “رفتارهای نامناسب” کاربران و همچنین بند ۱۴ شرایط استفاده از خدمات خود استناد کرده بود که طبق آن، “هر یک از طرفین می‌تواند توافق‌نامه را در هر زمان با اطلاع قبلی فسخ کند.”

تا به حال، اجماع کارشناسان این است که جایگزینی واحد و مناسب برای گوگل آنالیتیکس وجود ندارد و استفاده همزمان از چند پلتفرم تحلیلی، علاوه بر افزایش هزینه‌ها، به ناهمگونی داده‌ها و تصمیم‌گیری‌های نادرست منجر می‌شود.

۸. حضور پررنگ‌تر سلبریتی‌ها در تبلیغات

در سال ۱۴۰۳، همکاری برندها با چهره‌های مشهور و تأثیرگذار، رشدی چشمگیر یافت. این همکاری‌ها از محدوده سنتی بازیگران مشهور فراتر رفته و طیف متنوعی از سلبریتی‌ها از خواننده گرفته تا ورزشکارها را نیز دربرگرفت. از سوی دیگر، موضوع از افراد فراتر رفت و برندها در سالی که گذشت در مدل‌های متفاوتی مانند و … با سلبریتی‌ها همکاری کردند. البته مدل‌های رایج همکاری با هنرمندان و افراد سرشناس مانند حضور در ویدیوهای تبلیغاتی تلویزیونی و انتخاب آنها به عنوان سفیر برند مانند سال‌های قبل ادامه داشت.

بهرام رادان سفیر برند کلور شد

همکاری‌های برندها با سلبریتی‌ها در سال ۱۴۰۳ مدل‌های مختلفی را دربرمی‌گرفت؛ از مدل سنتی حضور روی بیلبورد و تبلیغات تلویزیونی گرفته تا ساخت ویدئوی پری رول با همکاری سلبریتی و حضور پررنگ چهره‌های اینستاگرامی در رویدادهای برندها.

ویدیوی تیزینگ و تبلیغات برند بادی کر با حضور آزاده صمدی

نکته‌ای که برندهای باید بیشتر به آن توجه کنند، اهمیت حساسیت بالاتر در انتخاب این چهره‌هاست. به صرف دیده شدن یک برند در کنار یک چهره آشنا، یک همکاری خوب را رقم نمی‌زند؛ برندها باید توجه داشته باشند که آیا سلبریتی به دیده شدن و جایگاه‌یابی برند و کمک می‌کند یا بالعکس؟! به تطبیق کاراکتر و ادراک مخاطب از آن سلبریتی با Brand Personality شما باید بیش‌ازاین توجه شود.

۹. رونق رویدادها و فعالیت‌های BTL پس از یک رکود طولانی

سال ۱۴۰۳ شاهد احیای پرقدرت رویدادها و فعالیت‌های BTL پس از دوره طولانی رکود ناشی از همه‌گیری کرونا و ناآرامی‌های اجتماعی و سیاسی ایران بود. برندها و رسانه‌ها در سال گذشته با برگزاری رویدادهای متنوع و خلاقانه، ارتباطی زنده و تعاملی با مخاطبان خود برقرار کردند که در دوسه سال اخیر به شدت کمرنگ شده بود.

فعالیت‌های BTL در نقاط مختلفی همچون فروشگاه‌ها، رویدادها، نمایشگاه‌ها و فضاهای عمومی، حضوری پررنگ‌تر از گذشته یافتند.

۱۰. برخورد جدی با فروش کالای قاچاق در ایکامرس‌ها

اجرای جدی قانون ممنوعیت فروش کالاهای قاچاق در پلتفرم‌های تجارت الکترونیک در سال ۱۴۰۳، یکی از اتفاقات مهم این سال بود که هرچند بی‌سروصدا اعمال شد و جریان رسانه‌ای تولید نکرد اما تاثیری جدی روی پلتفرم‌های تجارت‌الکترونیکی گذاشت و حتی می‌توان گفت که آنها را تحت فشار قرار داد. این محدودیت که ریشه در قوانین چندسال پیش داشت، برای نخستین بار به‌طور جدی برای پلتفرم‌های دارای نماد اعتماد الکترونیکی (ای‌نماد) اجرایی شد و پیامدهای اقتصادی قابل‌توجهی را رقم زد.

پلتفرم‌های تجارت الکترونیک همچون دیجی‌کالا، خانومی و… در شرایطی از فروش کالاهای خارجی منع شدند که همان محصولات، همین حالا هم بدون هیچ محدودیتی در فروشگاه‌های فیزیکی سراسر کشور و حتی وب‌سایت‌های فاقد اینماد به فروش می‌رسند و می‌توان آن را تناقضی در اجرای قانون و ایجاد تبعیض ناخواسته علیه کسب‌وکارهای آنلاین شناسنامه‌دار و رسمی دانست.

برخی از این پلتفرم‌ها در گفت‌وگو با دی‌ام برد اعلام کردند که پس از اجرای این قانون، میزان فروش آنها تا ۴۰ درصد کاهش یافته است. قابل انکار نیست که این افت قابل‌توجه، علاوه بر زیان اقتصادی برای این کسب‌وکارها، به از دست رفتن بخشی از بازار مصرف‌کنندگان وفادار آنها نیز منجر می‌شود و گروهی از کاربران این پلتفرم‌ها در غیاب عرضه کالاهای مورد نیازشان -از لوازم خانگی گرفته تا محصولات آرایشی بهداشتی- در پلتفرم‌های رسمی، ناگزیر به بازارهای غیررسمی و کمترقابل‌اعتماد روی می‌آورند یا ناچارند که در یک عقب‌گرد رفتاری، برای خرید کالاهای مدنظر خود به فروشگاه‌های فیزیکی روانه شوند.

۱۱. رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ؛ نفس‌های تازه برای توسعه‌دهندگان

زمستان ۱۴۰۳ با خبری امیدبخش برای اکوسیستم فناوری ایران آغاز شد؛ گوگل‌پلی و واتس‌اپ رفع فیلتر شدند. ستار هاشمی، وزیر ارتباطات دولت چهاردهم، این اقدام را که با اجماع اعضای شورای عالی فضای مجازی صورت گرفت، نخستین گام از طرح رفع محدودیت و فیلترینگ عنوان کرد.

تأثیر این تصمیم بر اکوسیستم اپلیکیشن‌های موبایلی و بازی‌سازی ایران، سریع و چشمگیر بود. بر اساس گزارش‌های دریافتی از استودیوهای بازی‌سازی، دسترسی آسان کاربران ایرانی به گوگل‌پلی، در بازه‌ای کوتاه میزان دانلود بازی‌های آنها را ۳ تا ۵ برابر افزایش داد. این جهش آماری، نشان‌دهنده پتانسیل عظیم بازار ایران و فرصت‌های از دست رفته‌ای است که از دسترس توسعه‌دهندگان داخلی خارج بود.

رفع فیلتر این پلتفرم‌ها را می‌توان علاوه بر منافع اقتصادی برای توسعه‌دهندگان، زمینه‌ساز تحول در الگوهای مصرف دیجیتال در میان کاربران ایرانی دانست. همچنین، این گشایش می‌تواند نویدبخش رویکردی متعادل‌تر در سیاست‌گذاری فضای مجازی باشد که در آن، فرصت‌های نوآوری و توسعه اقتصاد دیجیتال در کنار ملاحظات امنیتی و فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرند.

۱۲. توسعه DOOH و رشد فضاهای تبلیغاتی مراکز خرید

در سالی‌که گذشت، تبلیغات محیطی دیجیتال یا DOOH نیز گسترش بیشتری نسبت به سال‌های قبل خود پیدا کردند چرا که به طور کلی این مدل از تبلیغات، علی‌رغم رایج‌ بودن در جهان، در ایران بسیار کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت و حالا به نظر می‌رسد که برندهای ایرانی در حال رفتن به سمت استفاده از ظرفیت تبلیغات محیطی دیجیتال هستند. درسالی که گذشت برندهایی مانند جاباما، همراه اول و… در کمپین‌های مهم خود از این رسانه تبلیغاتی استفاده کردند. 

۱۳. انتصاب وزرای جدید ارشاد و ارتباطات و تاثیر رویکرد معتدل‌تر آنها بر فضای کسب‌وکار

انتصاب سیدعباس صالحی به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و ستار هاشمی به عنوان وزیر ارتباطات در اواخر مرداد ماه، نویدبخش رویکردی متفاوت در سیاست‌گذاری حوزه‌های مرتبط با فناوری و فضای کسب‌وکار بود و پس از گذشت حدود ۸ ماه از این انتصاب‌ها، شواهد حاکی از آن است که وزرای جدید مسیری معتدل‌تر و کمتر محدودکننده را نسبت به پیشینیان خود در پیش گرفته‌اند.

رفع فیلتر پلتفرم‌های محدودشده یکی از محوری‌ترین شعارهای دولت چهاردهم بود که با رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی -که هر دو کانال‌های بازاریابی کسب‌وکارها هم به حساب می‌آیند- نخستین گام‌های عملی آن برداشته شد. ستار هاشمی، وزیر ارتباطات، به طور مرتب از تلاش برای رفع محدودیت سایر پلتفرم‌ها سخن می‌گوید، هرچند تا به امروز، تنها نام دو پلتفرم مذکور از فهرست بلند سرویس‌های فیلتر شده خط خورده است.

وزارت ارشاد نیز که متولی حوزه تبلیغات در ایران است وزیر جدیدی به خود دید.

۱۴. ری‌برندینگ‌ها؛ از همراه اول تا ایران‌خودرو

یکی از روندهای قابل توجه در سال ۱۴۰۳، موج گسترده ری‌برندینگ در میان سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی بود. از غول‌های صنعتی مانند ایران‌خودرو تا ارائه‌دهندگان خدمات ارتباطی همچون همراه اول و حتی شبکه‌های تلویزیونی، همگی تصمیم به نوسازی هویت بصری خود گرفتند.

این موج بازآفرینی برند که نسبت به سال‌های گذشته رشد چشمگیری داشت، بیانگر درک فزاینده شرکت‌های ایرانی از اهمیت برندسازی مدرن و همگام با تغییرات سلیقه مخاطبان است. ری‌برندینگ‌های صورت گرفته، عمدتاً با هدف ساده‌سازی عناصر بصری، دیجیتال‌محور شدن، و ایجاد ارتباط عمیق‌تر با نسل جدید مصرف‌کنندگان انجام گرفت.

۱۵. ورود یکتانت به بورس؛ اولین کسب‌وکار حوزه بازاریابی که IPO شد

درست در روزهای پایانی سال، یکتانت، بازیگر اصلی حوزه تبلیغات دیجیتال ایران، اعلام کرد که نماد این مجموعه در بورس درج شده است. این رویداد نه تنها نقطه عطفی برای یکتانت بود، بلکه مسیری نو برای تأمین مالی و رشد صنعت تبلیغات دیجیتال ترسیم کرد.

یکتانت در بیانیه رسانه‌ای خود، این اقدام را گامی استراتژیک در راستای توسعه زنجیره ارزش و گسترش سبد محصولات فناورانه در حوزه تبلیغات دیجیتال توصیف کرد. از دیدگاه تحلیلگران بازار سرمایه، ورود یکتانت به بورس می‌تواند دوگانه ارزشمندی را محقق سازد؛ از یک سو به این شرکت امکان بهره‌برداری از فرصت‌های متعدد توسعه کسب‌وکار را می‌دهد و از سوی دیگر، به تنوع‌بخشی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در دسترس برای فعالان بازار سرمایه کمک می‌کند.

حضور شرکت‌های فناوری در بازار سرمایه، به ویژه در حوزه‌های نوینی چون تبلیغات دیجیتال، می‌تواند جریان تازه‌ای از نقدینگی را به سمت اکوسیستم استارتاپی هدایت کند و الگویی از رشد پایدار، شفاف و متکی به بازار را به جای وابستگی صرف به سرمایه‌گذاران خطرپذیر ترویج دهد. همچنین، این رویکرد به افزایش آگاهی عمومی از سازوکارهای اقتصاد دیجیتال و تبلیغات آنلاین کمکی جدی خواهد کرد.

۱۶. ورود کسب‌وکارهای آنلاین به فضای آفلاین

در سالی که گذشت، نقطه عطفی در استراتژی کسب‌وکار پلتفرم‌های تجارت الکترونیک ایران رقم خورد؛ جایی که غول‌های فروش آنلاین از مرزهای دیجیتال فراتر رفته و به دنیای فیزیکی قدم گذاشتند. درواقع توسعه P پروداکت آمیخته‌های بازاریابی کسب‌وکارهای آنلاین به فضای فیزیکی، موجی‌ست که در سال ۱۴۰۳ راه افتاد و انتظار داریم ادامه آن را در سال ۱۴۰۴ شاهد باشیم. 

دیجی‌کالا، به عنوان پیشگام این اقدام، خبر افتتاح نخستین شعبه فیزیکی خود در مجتمع تجاری رویال را اعلام کرد. این فروشگاه حضوری با تمرکز بر محصولات تلفن همراه، لوازم صوتی و بازی‌ها، در واقع تجربه‌ای متفاوت از خرید را برای مشتریانی فراهم آورد که پیش از این تنها در فضای آنلاین با این برند تعامل داشتند.

بانی‌مد نیز با درک اهمیت این روند، در آبان ماه اولین فروشگاه حضوری خود را در تیداسنتر تهران راه‌اندازی کرد. مجید مظاهری، قائم‌مقام مدیرعامل بانی‌مد، هدف از این اقدام را ایجاد تعامل عمیق‌تر و خدمت‌رسانی متمایز به مشتریان آنلاین عنوان کرد و از برنامه توسعه این فروشگاه‌ها به شهرهای اصفهان، شیراز و مشهد خبر داد. ترب نیز در این مسیر گام متفاوتی را برداشت و امکان جستجو کالا در فروشگاه‌های فیزیکی (در برخی شهرها) را به پلتفرم خود اضافه کرد.

۱۷. واگذاری کامل کافه‌بازار به یک شرکت تبلیغاتی

واگذاری کامل کافه بازار به پلتفرم تبلیغات دیجیتال تپسل که تقریبا بعد از رفع فیلتر گوگل‌پلی رخ داد، از آن اتفاقات پرسروصدای سال ۱۴۰۳ بود. در اوایل بهمن ماه گروه هزاردستان با انتشار بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که فروش کامل کافه بازار به شرکت تپسل با موفقیت انجام شده‌ است. هزاردستان دلیل این تصمیم را تمرکز بر تقویت و گسترش «دیوار» به عنوان ستون اصلی کسب‌وکار گروه هزار دستان دانسته بود.

این خبر همانقدر که برای اکوسیستم فناوری و تبلیغات عجیب و پراز اماواگر بود، نگرانی‌هایی نیز درمورد سنگین شدن سایه تبلیغات روی بزرگ‌ترین اپ‌استور ایرانی ایجاد کرد. برخی نیز بر این باور بودند که رفع فیلتر گوگل‌پلی و افزایش اقبال مردم به استفاده از این اپ‌استور بین‌المللی روی تصمیم هزاردستان برای فروش کافه بازار بی‌تاثیر نبوده است.

۱۸. بحران نیروی انسانی؛ چالشی بی‌پایان برای صنعت

در پایان این گزارش، باید به چالشی اشاره کرد که هرچند تازگی ندارد، اما هر سال عمیق‌تر و پیچیده‌تر می‌شود: بحران نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های بازاریابی. این چالش که بدون راهکاری جامع و اثربخش باقی مانده، به مانعی جدی بر سر راه رشد و رقابت‌پذیری کسب‌وکارهای این حوزه تبدیل شده است و نباید از آن ساده گذشت.

مهاجرت نیروهای متخصص، شکاف میان آموزش‌های دانشگاهی و نیازهای واقعی بازار کار، و ناتوانی کسب‌وکارها در ارائه بسته‌های انگیزشی جذاب در شرایط اقتصادی دشوار، از عوامل اصلی تشدید این بحران هستند و هرچند راهکارهای کوتاه‌مدتی همچون آموزش درون‌سازمانی، انعطاف در شرایط کاری از جمله دورکاری، و تقویت مسیرهای پیشرفت شغلی می‌تواند به کاهش اثرات این بحران کمک کند. اما حل ریشه‌ای آن، نیازمند همکاری سیستماتیک میان نهادهای آموزشی، کسب‌وکارها و سیاست‌گذاران است.