اشکان بروج از آخرین روندهای دنیای سفر در ایران و جهان می‌گوید: «افق صنعت گردشگری چه خواهد شد؟»

اشکان بروج بنیانگذار رسانه قطب‌نما به بررسی آخرین تحلیل‌ها و روندهای جریان سفر در ایران و جهان در این نوشتار می‌پردازد تا قطب‌نمایی باشد، برای رسیدن به شمال حقیقی کسب‌وکارها و کارآفرینان این حوزه.

من اشکان بروج هستم و حدود ۲۰ سالی است که در صنعت گردشگری و هتل‌داری مشغول به فعالیت‌ هستم. سالهاست در حوزه بازاریابی و طراحی تجربه، به آموزش و مشاوره مشغولم و از قدیم به صورت تخصصی در بخش تولید محتوا و فعالیت‌های رسانه‌ای فعالیت می‌کردم.

با توجه به ضعفی که در بازاریابی حوزه گردشگری و به ویژه نبود داده‌های آماری و تحلیل‌های درست و منطقی در صنعت سفر دیدم، به عنوان بنیانگذار رسانه قطب‌نما ، سعی کردم به بررسی این موضوعات در جهت رشد و توسعه بیزینس‌‌های این حوزه بپردازم. 

آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از چالش بزرگ این روزهای اهالی کسب وکار است که فکر می‌کنند ورود به صنعت سفر آسان است؛ ولی بعد از ورود به چالش‌های زیادی برمی‌خورند و حتی قدیمی‌های این حوزه هم نمی دانند افق این صنعت چه خواهد شد!

به همین دلیل، به بررسی آخرین تحلیل‌ها و روندهای جریان سفر در ایران و جهان پرداختم تا قطب‌نمایی باشد، برای رسیدن به شمال حقیقی کسب‌وکارها و کارآفرینان این حوزه.

در صنعت رویافروشی، چه می‌گذرد؟

گردشگری و هتلداری، همیشه یکی از محبوب‌ترین صنایع با ماهیت خدماتی است که سرمایه‌گذاران و اهالی کسب‌وکار رو به خود جذب می‌کند؛ تنوع مشاغل و اشتغال‌زایی، سودآوری و ارزآوری اقتصادی، کمک به حفظ میراث و تنوع فرهنگی، رشد و توسعه جوامع بومی، هویت تفریحی این شغل و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت و سفر افراد، این کسب‌وکار را بیش از پیش در عصر معاصر پر رونق و جذاب کرده است.

تا پیش از کرونا، این صنعت پررونق با رشدی سالانه در حدود ۴ درصد و گستردگی جغرافیایی به وسعت کره زمین، به عنوان سومین صنعت سودآور جهان شناخته می‌شد. اما با شروع پاندمی، نخستین صنعتی که به بن‌بست رسید و همچنین، آخرین صنعتی که پس از پاندمی همچنان در حال ریکاوری است، صنعت گردشگری و مهمان‌نوازی است.

صنعت رویافروشی با تمامی زیبایی‌ها و جذابیت‌های خودش، بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است و نیروهای متغیر زیادی بر رشد و رکود سریع آن، تاثیر می‌گذارد. نیروهای متغیری مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع، محیط‌زیست، تکنولوژی، بهداشت، قانون و غیره، به شدت می‌توانند بر صنعت سفر تاثیرگذار باشند. مهمترین چالش جهانی این حوزه، فصلی بودن تقاضا برای مقاصد گردشگری است که با توجه به وضعیت اقلیم، آب و هوا و همچنین تعطیلات و رویدادهای متنوع، تقاضای گردشگری از فصل اوج سفر تا فصل رکود سفر به شدت متغیر خواهد شد.

با این همه، این صنعت جذاب و دوست‌داشتنی، همیشه طرفداران خود را دارد و سفر به یکی از گزینه‌های اصلی سبد خانوار در سرتاسر جهان تبدیل شده است. پس از کرونا، با تمامی محدودیت های زیرساختی و روند کند بازگشت به روزهای عادی، متقاضیان و ارائه‌کنندگان خدمات سفر، در حال بازگشت به آمارهای پررونق سال  ۲۰۱۹ میلادی هستند و حتی شهرهایی چون دبی، پس از بازگشت به روزهای اوج، روند صعودی خود را نسبت به پیش از کرونا آغاز کرده‌اند.

با این وجود، روندهای جدیدی پس از کرونا در بازاریابی و توسعه محصولات گردشگری و هتلداری پیش آمده، که در این فرصت به معرفی و واکاوی آنها خواهیم پرداخت.

اگر بخواهم کمی تیتروار به روندهای آینده سفر اشاره کنم، عبارات زیر گویاتر خواهند بود:

• سفرهای انفرادی بیشتر و طولانی‌تر
• توجه به سفر با نسل‌های متفاوت
• تجربه، جایگزین جاذبه
• ماجراجویی و اکوتوریسم
• سفر برای تندرستی
• سفرهای Bleisure
• استیکیشن (Staycation)
• قدرت انتخاب بیشتر توسط مسافر (شخصی‌سازی سفر)
• توسعه تکنولوژی در تمام فرآیندهای سفر (از اتوماسیون فرآیندها تا متاورس)
• تمرکز بر شبکه‌های اجتماعی و دیجیتال مارکتینگ
• تمرکز بر موبایل
• گردشگری پایدار و سفرهای پاک

پس از کرونا، تورها و سفرهای انفرادی، سفرهای گروهی کم‌جمعیت و اختصاصی، سفرهای کوتاه مدت، یکروزه و یا بالعکس بلندمدت و طولانی، و در کنار این موضوعات، فعالیت‌های طبیعت‌محور، تفرجگاهی و تجربه‌محور، از روندهای جدید مسافران دوران پس از کروناست.

کرونا سبب به‌وجود آمدن نوع جدید از گردشگری به‌نام Staycation  شد که ترکیب دو واژه Stay به‌معنای «اقامت» و Vacation به‌معنای «تعطیلات» است. در Staycation، مسافر به‌جای برنامه‌ریزی برای سفر به شهرها یا کشورهای دوردست، بیشتر به محیط اطراف خود توجه و سعی می‌کند تورهای کوتاه نیم یا یک‌روزه به مناطق نزدیک را تجربه کند.

تورهای کوتاهی مثل شهرگردی یا تولد تورهایی مثل مسیرگردی، حاصل تجربیات دوران کرونا است. در مسیرگردی مقصد اصلا مهم نیست! برای مثال، نیازی نیست حتما به شهرهای شمالی ایران سفر کنید؛ شما می‌توانید بر اساس مسیرهای کتابی مانند “جاذبه‌های گردشگری جاده هراز”، برای دیدن همه جاذبه‌های مسیر جاده هزار، حدود ۱۰ تا ۱۵ هفته برنامه‌ریزی کنید. بنابراین می‌توانید در یک سفر یک‌روزه، به جای یک مقصد پایانی، از جاذبه‌های مسیر لذت ببرید.

سفرهای کاری – تفریحی، یا همان سفرهای Bleisure  که ترکیب دو واژه ‌‌ Business  به‌معنای «کار» و Leisure به‌معنای «تفریح» است، از دیگر روندهای جدید سفر محسوب می‌شود. در این شکل از سفر، مسافر پس از انجام کارها و وظایف خود چند روزی را نیز به تفریح و استراحت در مقصد اختصاص می‌دهد. این سبک سفر در حال حاضر در سرتاسر جهان رونق یافته و به‌نظر می‌رسد در آینده نیز همچنان یکی از روندهای پرقدرت صنعت سفر خواهد بود.

افزایش سطح فشارهای روانی و اضطراب در زندگی روزمره و تمایل افراد به‌ کاهش سطح استرس و رسیدن به حال خوب با تجربیاتی مثل ماساژ، شن‌درمانی، لجن‌درمانی و غیره در طول سفر، که گردشگری تندرستی نام دارد و زیرمجموعه گردشگری سلامت است، از دیگر روندهای مهم صنعت سفر محسوب می‌شود.

سفارشی‌سازی و شخصی‌سازی در صنعت سفر، یکی دیگر از روندهای مهم آینده سفر است. همه‌چیز در گردشگری و هتلداری به‌سمت شخصی‌سازی (Personalisation)  و سفارشی‌سازی (Customization) پیش می‌رود تا فرد قدرت انتخاب بیشتری داشته باشد و براساس سلیقه و رفتارهای مورد نظر خود، خدمات سفرش را برنامه‌ریزی و خرید کند.

خلاقیت، نوآوری و تکنولوژی،  برگ‌های برنده کسب‌وکارهای گردشگری و هتلداری آینده هستند و لازمه موفقیت کسب‌وکارهای آینده این حوزه، تمرکز و متخصص‌شدن در یک یا چند زمینه مرتبط است.

قانون لیزر، رمز موفقیت من در سال‌های گذشته بود. تصور کنید یک لامپ ۲۰۰ واتی را در یک اتاق روشن کنید، همه آن‌هایی که در اتاق هستند بهره اندکی از این نور خواهند برد. اما اگر همین ۲۰۰ وات را متمرکز کنید، به یک اشعه لیزر قوی خواهید رسید که می‌تواند الماس را ببرد؛ این همان قانون لیزر یا همان قانون تمرکز است که می‌تواند برگ برنده کسب‌وکارها باشد. حتی اگر در سبد کالای خود، چندین کالای مختلف برای عرضه به مسافر دارید، روی یک یا چند شاخه عمیق و متخصص شوید؛ چرا که همین کالا مثل لیزر قدرتمند می‌شود و کار را به‌پیش می‌برد.

تا امروز سه نسل مسافر داشتیم: سفرهای تفریحی در نسل اول، مسافران تاریخی و فرهنگی در نسل دوم، و در نسل سوم سفرها که از هزاره جدید شروع شد، گردشگری خلاق یا تجربه‌محور موضوع اصلی سفرها شدند. سبک‌های سفر در سراسر جهان در حال تغییر است و در حال گذر از سفرهای جاذبه‌محور به سمت سفرهای تجربه‌محور هستیم. این تجربه‌گرایی در حقیقت، مشارکت مستقیم گردشگر را در تجربه‌های نوین میراثی و تفریحی سفر به دنبال دارد.

امروزه گردشگران به‌جای اینکه تنها به بازدید از جاذبه‌های گردشگری مثل میدان نقش جهان یا تخت‌جمشید بسنده کنند، به‌دنبال تجربه‌های متفاوت‌تری هستند. این موضوع را با مثالی از گردشگری خوراک توضیح می‌دهم: «در گردشگری غذا یا خوراک، گردشگران در قالب یک تور از ساعت صبح تا عصر با یک سرآشپز بومی به بازارهای محلی می‌روند و برای نمونه، هر آنچه برای تهیه سالاد شیرازی، کلم‌پلو و حلوای زرد نیاز دارند، در کنار بازدید از بازار محلی، خریداری می‌کنند. بعد به یک آشپزخانه بومی می‌روند و همراه با سرآشپز، طرز پخت همه وعده‌های غذایی و داستان‌های خوراک‌های بومی را می‌شنوند، تجربه می‌کنند و یاد می‌گیرند. بعد هم در سر سفره، با ادبیات معاشرت و آداب سفره ایرانی آشنا می‌شوند.

چالش‌های مهم صنعت گردشگری، از فصلی‌بودن تا کمبود نیروی کار

با وجود چالش‌های متعدد فعالیت‌های خدماتی، اساسی‌ترین چالش حوزه گردشگری را فصلی بودن و سوددهی مقطعی با وجود هزینه ثابت است و آگاهی و انعطاف‌پذیری محیطی به عنوان راه حل این موضوع است. صنایع و خدماتی مثل خودروسازی و بیمه، فصلی نیستند و در تمام فصول سال تقاضا دارند؛ اما گردشگری به شدت فصلی است. هر مقصدی را که نگاه کنید در تابستان یا در تعطیلاتی مثل نوروز، عید فطر یا تعطیلات خرداد شلوغ است؛ اما این تقاضا در فصل پاییز و زمستان کاهش می‌یابد و دوباره از فصل بهار کم‌کم شروع به افزایش می‌کند. به‌همین خاطر، باید انعطاف‌پذیری محیطی داشته باشیم و بلد باشیم چطور با این موج تقاضا همراهی و برای آن برنامه‌ریزی کنیم. علاوه بر فصلی بودن، گردشگری هر لحظه در معرض یک عامل تاثیرگذار داخلی و خارجی مثل تکنولوژی، سیاست، اقتصاد، قوانین و غیره است و همین تغییرات نیز باعث می‌شود که بازاریابی گردشگری یکی از سخت‌ترین شاخه‌های بازاریابی باشد.»

امروزه سفر به بخشی از سبد خانوار ایرانی اضافه شده و خیلی‌ها به سفر می‌روند، حتی اگر تور نخرند یا از پلتفرم‌ها رزرو نگیرند؛ همین مسئله سبب شده تا بسیاری اینگونه تصور کنند که کارآفرینی در گردشگری و ورود به آن، آسان است و این در حالی است که اگرچه ورود به صنعت گردشگری و هتلداری آسان به نظر می‌رسد اما ادامه مسیر در آن سخت است و موفقیت در آن بدون داشتن چند فاکتور مهم دانش بازار سفر، صبر، عشق و علاقه، تقریبا غیرممکن خواهد بود.»

کسب‌وکارهای زیادی را دیده‌ام که با سرمایه‌های هنگفت وارد این حوزه شده‌اند اما چون فقط به‌دنبال درآمدزایی بوده و عاشق این حوزه نبودند، زمین خوردند. در صنعت گردشگری و هتلداری باید حتما مهمان‌نواز و عاشق این حرفه باشید. اگر یک اقامتگاه بوم‌گردی یا یک راهنمای تور، از فعالیت در این حوزه راضی است، به‌ این دلیل است که عاشق این حوزه است و خوب می‌داند چطور مهمان‌نوازی کند. از سوی دیگر، گردشگری صنعتی دیربازده بوده و نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت است و نمی‌توان بلافاصله به‌سودآوری رسید؛ بنابراین باید صبور بود.

این روزها در دنیای کارآفرینی سفر، بسیاری غرق‌ در کلیشه‌های موجود در حوزه سفر مثل اقامتگاه بوم‌گردی و بوتیک هتل، زدن آژانس مسافرتی و برگزاری تور داخلی و خارجی، فروش بلیط و غیره، شدند و این سبب شده تا در بن‌بست کلیشه‌ها گیر بیفتیم. فرصت‌های گسترده و مشاغل متنوعی در این صنعت وجود داردکه  ب طور مثال، امروزه بیش از ۲۰۰ سبک جدید گردشگری مثل آرامستان‌گردی، گردشگری فیلم، گردشگری سیاه، گردشگری ادبی، گردشگری دریایی و انواع دیگر، در دنیا وجود دارد اما در ایران به آن‌ها پرداخته نمی‌شود؛ چرا که در بن‌بست کلیشه‌ها گیر افتاده‌ایم و به‌اعتقاد من، تنها راه‌حل گذر از این بن‌بست، افزایش دانش نسبت به حوزه سفر است.

کمبود نیروی کار آموزش‌دیده و به‌روز در همه سطوح، مهاجرت گسترده نیروی کار متخصص گردشگری، عدم توجه به نقش مهم تولید محتوا و بازاریابی دیجیتال گردشگری، کیفیت بسیار پایین محتواهای تولید شده در حوزه سفر و کم‌کاری در نظارت این حوزه، از دیگر چالش‌های اصلی صنعت گردشگری و هتلداری است.

با توجه به تقاضای موجود برای نیروی کار متخصص در این حوزه، صنعت گردشگری یکی از بهترین حوزه‌ها برای اشتغال‌زایی است و فرصت‌های شغلی زیادی دارد و تنها راه‌حل، تربیت نیروی مورد نیاز این صنعت پررونق از طریق آموزش تخصصی است.

با وجود تعداد بالای دانش‌آموختگان این حوزه، در حال حاضر با قحطی نیروی کار از سطوح مبتدی تا متخصص روبه‌رو هستیم. اغلب این افراد یا مهاجرت کرده‌اند یا نمی‌توانند با چالش‌های این صنعت کنار بیایند و حوزه کاری خود را تغییر داده‌اند. در نتیجه شاید بخشی از سرمایه‌گذاری در این حوزه، کارآفرینی در حوزه آموزش و تربیت نیروهای متخصص گردشگری، هتلداری و مهمان‌نوازی است.

به عنوان جمع‌بندی، آینده گردشگری در سطح جهانی به شدت روشن، پررونق و در حال توسعه و رشد است؛ گواه این موضوع، ریکاوری شهر دبی به عنوان نخستین مقصد بین‌المللی است که در ماه جولای ۲۰۲۳، رکورد ورود گردشگر و تعداد زیرساخت‌های سفر خود را حتی نسبت به دوران قبل کرونا و سال ۲۰۱۹، شکست.

گردشگری ایران نیز، همچنان با سرعت کندتری در حال بازگشت و ریکاوری است و همچنان فرصت‌های کارآفرینی و سرمایه‌گذاری متعددی در حوزه سفر، در این سرزمین وجود دارد. ما در ابتدای دوران رشد گردشگری هستیم و هم از منظر سخت‌افزاری، زیرساخت و روساخت فرصت‌های زیادی داریم، و هم در حوزه نرم‌افزاری، مدیریت و منابع انسانی فضای بسیار زیادی برای کار وجود دارد.

آنچه مسلم است، دنیای فناوری‌های نوین و دیجیتال، حال حاضر و آینده گردشگری و هتلداری را به شدت متحول کرده و خواهد کرد؛ یادگرفتن مهارت‌های دیجیتال و تطابق‌پذیری و انطباق با روندهای کسب‌وکارهای دیجیتال، از تولید محتوا تا بازاریابی دیجیتال و ورود به دنیای متاورس، کلید موفقیت در این حوزه خواهد بود.